Aristoteles’in Analitikleri

Analitikler Aristoteles’in kıyas ve tümgengelime dair iki ciltlik çalışmasının adıdır. Aristoteles’in mantıkla ilgili düşüncelerini en iyi sergileyen eserdir. MÖ. 350 yılı civarında yazılmıştır.

Analitik Aristoteles’in mantığa kendi zamanında verdiği isimdir. Ἀναλυτικὰ(analitika) Aristoteles’in diğer eserlerinde sık geçen ve başvurulan bir çalışmadır. Kelimenin kökü çözmeye dayanır ve bu haliyle “çözümleme” demektir. Çözümleme geometriden alınmıştır. Analitik, geometrideki analitik ile temellendirilmiş gerçek(episteme) kelimesiyle yakın ilişkide kullanılmıştır.

Aristoteles’ten sonraki takipçisi Andronikos mantığın kendi başına bir hedef olmadığını, araç bilimi(alet ilmi) olduğunu düşünerek bu anlama gelen bir Organon külliyatı oluşturmuş, 3. ve 4. kitaplarına da Birinci Analitikler ile İkinci Analitikler ismini vermiştir.

Tümdengelim , belirli şeylerin varsayıldığı, böyle olmaları nedeniyle zorunlu olarak varsayılanlardan farklı bir şeyin çıktığı konuşmadır.(logostur)

Aristoteles,  (Prior Analytics I.2, 24b18–20)

Birinci Analitikler’de temellendirmenin esas formları olan kıyaslar ve kıyası sağlayan mantıksal formlar(geçerli kıyas biçimleri) incelenir. Mantıksal form araştırması olarak birinci kitap biçimsel- formel yönü inceler. İkinci Analitikler’de bilginin temel unsurları ve gerçeklikle alakası yönünden önermeleri inceler. Bu kitabın çağımızda informel mantık denilen disipline dair ifadeler içerdiğini söyleyebiliriz.

Birinci Analitik , tümdengelim akıl yürütme türüyle ilgili teorik kısımdır ve İkinci Analitik, pratik ve uygulamalı kısımdır. Birinci Analitik, genel olarak üç temel kıyaslama ile tümdengelimlerin bir hesabını verirken, İkinci Analitik ispat ve izahat ile ilgilenir.

BİRİNCİ ANALİTİKLER

Birinci Analitikler’de kıyas(συλλογισμός- sillogismos) geçerli çıkarsamanın adıdır. Bugün ise tutarlı ya da tutarsız olsun her türlü önermeler arası akıl yürütmeye kıyas kelimesini kullanıyoruz. Aristoteles kıyas kelimesinden bizim bugün tümdengelim adlı genelden özele akıl yürütmeyi anlar. Ayrıca ona göre bir kıyas iki öncül ve bir sonuçtan oluşan, en az üç cümlelik bir argüman(görüş)’dır. Bu önermeler kategoriktir, terimleri kümelere dahil eder yahut hariç tutar.

Birinci Analitikler bize hangi kategori çiftlerinin mantıksal olarak üçüncüyü verdiğini anlatır. On dört temel geçerli form üç şekle ve her bir şeklin içinde kiplere bölünmüştür.

İKİNCİ ANALİTİKLER

İkinci analitikler birinci kitaptaki formel yapının gösterimi, tanımlama ve bilimsel bilgi ile ilgilidir. Gösterim, bilimsel bilginin üreten bir kıyaslama olarak anlaşılmıştır. Tanım ise bir şeyin doğasının ifadesidir. Bir ismin anlamının beyanı veya eşdeğer bir nominal formülü olarak anlaşılmıştır.

Bilimsel bilgi (episteme), bulutlarda gök gürültüsü olduğunu bilmek değil, neden gök gürültüsü olduğunu bilmektir. Dolayısıyla, bilimsel bilgi(episteme) teorisi bir açıklama teorisidir ve açıklama aracı kıyaslamadır Eğer (1) P tüm M’ye aitse ve (2) M, tümü S’ye aitse, (3) P, tüm S’ye aittir. Örneğin, neden gök gürültüsü olduğunu, yani bulutlarda neden gürültü olduğunu açıklamak için, biz diyelim ki: (3H) Gürültü (P) bulutlara (S) aittir çünkü (2H) Yangının söndürülmesi (M) bulutlara (S) ve (1H) Gürültü (P) yangının söndürülmesine (M) aittir. [1]

KAYNAKCA

• 1- R. Audi, Dictionary of Philosophy, Cambridge.
• A. Gülçü vd.- Felsefe Sözlüğü, Bilim ve Sanat, 2013, 1064.
• http://classics.mit.edu/Aristotle/prior.1.i.html
• https://en.wikipedia.org/wiki/Prior_Analytics(Tablo ve tarih)