2019: Yerkürede Ve Coğrafyamızda İşçi Sınıfı(yazısının devamı)

II.1) VERİLERLE SOMUT

Hâle ilişkin olarak somut verileri aktarmakta büyük yarar var:

ITUC’un ‘Küresel Sendikal Hak İhlâlleri Raporu’nda Türkiye’nin en kötü 10 ülke arasında yer alıyorken;[71] Türkiye’de güvenceli istihdamın yerini sözleşmeli ve güvencesiz çalışma aldı. Genel-İş Sendikası’na göre, 2014’te 17 milyon 298 bin olan ücretli ve yevmiyeli çalışanların sayısı, 2017’de yüzde 8 artarak, 18 milyon 690 bine yükseldi.[72]

Büyüyen işçi sınıfının AKP iktidarındaki bilançosu: “Güvencesizlik, yoksulluk ve ölüm”de somutlanırken; bu sürede en az 21 bin işçi işyerlerinde göz göre göre ölüme gönderildi. Soma, Tuzla Tersaneleri, Davutpaşa, Ostim, Kozlu, Karadon, Ermenek, Esenyurt, Torunlar, Şirvan ve Şırnak’ta yaşanan katliamlar, AKP iktidarı döneminde öne çıkan iş cinayetleri oldu.

Sendikalı işçilerin de sadece yüzde 7’si toplu iş sözleşmesinden yararlanabildi. Özel sektörde çalışan işçilerin yüzde 95’i sendikalı değildi. OHAL boyunca 130 binden fazla kamu emekçisi sorgusuz sualsiz işten atıldı.[73]

Orhan Veli’nin, “Yüz karası değil,/ kömür karası/ böyle kazanılır/ ekmek parası,” dizelerindeki maden ocaklarında,[76] önlenebilir nedenlerle öl(dürül)en işçi sayısı 2003’da 22’iken, 2004’de 68, 2005’de 121, 2006’da 79, 2007’de 76, 2008’de 66, 2009’da 92, 2010’da 105, 2011’de 77, 2012’de 61, 2013’de 93, 2014’de 386, 2015’de 67, 2016’da ise 74 oldu.[77]

Ayrıca ‘İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği (İSİG) Meclisi Beslenme Çalışma Grubu’nun hazırladığı ‘Gıda Zehirlenmeleri Raporu’na göre, 2018’de Türkiye’de en az 104 gıda zehirlenmesi vakası yaşandı, bu vakalarda en az 13 bin 190 kişi gıda zehirlenmesinden etkilendi, 18 kişi hayatını kaybetti. Gıda zehirlenmelerinden en çok etkilenenler işçiler (yüzde 61) oldu, en az 8 bin 94 işçi zehirlendi. Zehirlenme vakalarının yüzde 63’ü işyerinde gerçekleşti, 8 bin 303 kişi işyerinde zehirlendi.[78]

Bir de Tez-Koop-İş Sendikası Genel Başkanı Haydar Özdemiroğlu’nun, “Yürümek yasak, konuşmak yasak. Milletvekillerinin bile yürütülmediği bir yerde demokrasiden bahsetmek mümkün mü?”[79] sorusunu dillendirdiği tabloda; örneğin çalıştığı fabrikadan “performansı düşük olduğu” gerekçesiyle çıkartılan Dilek Gültekin’in işten atılmasının aslı nedeni, fabrikadaki performans baskısına, cinsel taciz ve sataşmalara karşı ses çıkarması…[80]

II.2) KADINLAR, ÇOCUKLAR…

Bilmeyen yok: Kapitalizm, özü itibarıyla eşitsiz gelişme yasalarına tabi olan ve insanları kutuplaştırıcı ayrımlara bölen bir sistem. Bunu hayatımızın her alanında yaşamaktayız. Cinsiyet ayırımcılığına dayalı sömürü de bunun bir parçası.

Bu konuda ILO’nun ‘2018-2019 Küresel Ücret Raporu’na göre, kadın/erkek ayırımında (aylık) ücretlerdeki eşitsizlik oranlarında kadınlar aleyhine yüzde 36 ile Kore ve İsviçre ücret eşitsizliğinde başı çekiyor. ILO küresel ücret eşitsizliğinde dünya ortalamasının yüzde 20.5 olarak hesaplamakta. Türkiye’de de bu oran yüzde 9.3 olarak veriliyorken;[81] iş cinayetlerinde öl(dürül)en kadın işçilerin çoğu sendikasız ve en az yüzde 75’i ise kayıt dışı…[82]

Evet coğrafyamızda kadınlar ve erkekler arasında ücret eşitsizliği yüzde 20 seviyelerinde. Yani aynı işi yapan erkek 100 lira alırken kadın 80 lira alıyor. TÜİK’in gelir ve yaşam koşulları anketindeki verilerle yapılan hesaba göre, lise altı eğitimli kadınlarda bu eşitsizlik oranı yüzde 40.3’e yükseliyor. Yani erkek 100 lira alırken kadın 59.7 lira alabiliyor. Bu kadınlar ise 4.3 milyon kişi ile Türkiye kadın istihdamının yarısını oluşturuyor.[83]

Bunun yanında krizin derinleşmesi kadınları iki kat vurdu. DİSK’e bağlı Genel-İş Sendikası’nın ‘Kadın Emeği Raporu’na göre, işsizlik sigortasına başvuran kadın sayısı yüzde 57 arttı.[84]

Ya çocuklar mı?

Türkiye’de 2 milyon çocuk işçinin çalıştığı ve çalışan her 10 çocuktan 8’inin kayıt dışı olduğu açıklandı.[85]

Örneğin ‘Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı’nın, ‘Madencilik Sektörü: Çocuk İşçiler, Hukuk ve İstatistikler (2014)’ başlıklı raporuna göre, madenlere inmesi mümkün olmayan 15 yaşında 164, 16 yaşında 334, 17 yaşında 274 çocuk, 18 yaşında 919 çocuk madenlerde çalışıyorken; bu çocukların yüzde 85’i de kayıt dışıydı.[86]

TÜİK’e göre, çalışan çocukların yüzde 49.8’i okula devam ederken, yüzde 50.2’si okula gitmiyor;[87] tam da böylesi bir tabloda çocuklar çalışırken ölüyor. Bu durum öyle bir noktaya varmış ki, 2018 yılında 8 yaşında ölen çocuk işçi var![88]

Mesela 11 Haziran 2018 tarihli ‘Ankara İşçi Sağlığı Meclisi’nin, ‘Çocuk İşçiliği ve Çocuk İş Cinayetleri’ başlıklı raporuna göre, 5 yılda en az 319 çocuk iş cinayetlerine kurban gitti.[89]

Evet, evet her yıl onlarca çocuk iş cinayetlerinde hayatını kaybediyor. 2018’in ilk on ayında en az 62 çocuk işçi iş cinayetlerinde yaşamını yitirdi. Aynı dönemde ölen 25 işçi ise 18 yaşında. Bu işçilerin kaçının 18 yaşını doldurmuş olduğu ise bilinmiyor.

2013’de 59 çocuk, 2014’te 54 çocuk, 2015’te 63 çocuk, 2016’da 56 çocuk, 2017’de ise 60 çocuk çalışırken yaşamını yitirmişti.

2018’de yaşamını yitiren 62 çocuk işçinin 10’u mülteci/göçmen... Göçmen çocukların ölüm oranı, tüm göçmen işçi ölümlerinin 3-4 katı. Ölümlerin 22’si 8-14, 40’ı ise 15-17 yaş aralığında yaşandı.

Çocuk iş cinayetlerinde ölen kız çocuklarının oranı, yüzde 11 ile iş cinayeti verilerindeki kadın işçi oranının neredeyse iki katı. Bu durum kız çocuklarının özellikle tarım sektöründeki yoğun sömürüsünden kaynaklanıyor.[90]

Çalışan çocukların yüzde 45’i tarım alanında mevsimlik işçi konumunda. TÜİK’in 2012 verilerine göre, 14 yaş grubunda 292 bin, 15-17 yaş gruplarında ise 631 bin çocuk tarımda çalışıyor.

Yine TÜİK’in Mart 2018’de yaptığı iş gücü anketine göre, 4 milyon 983 kişi fiili olarak tarımda çalışmaya devam ediyor. Tarım sektöründe çalışanların yüzde 81’inin kayıt dışı çalışıyor.[91]

Bir şey daha: 2018 ‘Çocuk İşçilikle Mücadele Yılı’ ilan edilmişti. 2018’in ilk on bir ayda en az 66 çocuk işçi ölümü gerçekleşti. Bu sayıyla 2018 çocuk işçi cinayetlerinin en yüksek olduğu yıl olarak tarihe geçti![92] Peki, bu durum karşısında ne yapıldı? Örneğin adalet mekanizması işletildi ya da önlemler alındı mı? Hayır!

II.3) İŞ CİNAYETLERİ VE DEVLET

Herkesin malumu: Devleti yönetenler, sorumluluktan kaçmak için “işçi cinayetlerine” “iş kazası” derlerse de; inanmayın!

İSİG Meclisi’nin verilerine göre, “6331 Sayılı İSG Yasası” çıktıktan sonraki iş cinayetleri şöyle: 2013’ün ilk yedi ayında en az 627 işçi… 2014’ün ilk yedi ayında en az 1139 işçi… 2015’in ilk yedi ayında en az 982 işçi… 2016’nın ilk yedi ayında en az 1108 işçi… 2017’nin ilk yedi ayında ise en az 1119 işçi katledildi![93]

AKP’nin iktidarda olduğu 2003-2017 kesitinde toplam 1 milyon 678 bin 700 kişi iş kazası geçirdi, 17 bine aşkın işçi hayatını kaybetti. İnşaatlarda her gün bir işçi yaşamını yitiriyorken;[94] yine 2003 ile 2017 yılları arasında geçirdikleri iş kazaları nedeniyle “iş göremez raporu” alan işçi sayısı, 30 bin 681’e ulaştı.[95]

Evet Türkiye iş cinayetleri açısından son derece kötü bir tabloya sahip. Örneğin 100 bin işçi başına ölümlü iş kazası oranında Türkiye 1. (birinci) olmakla kalmıyor; ayrıca Türkiye’de ölümlü iş kazası oranı Malta’nın 2, Hollanda’nın 17 katıyken;[96] coğrafyamızda iş kazası sonucu ölüm sıklığı AB’nin 12 katı![97]

Kolay mı?

OHAL’de iş cinayetleri yüzde 14 arttı, iki yıllık süreçte en az 3 bin 960 işçi yaşamını yitirdi;[98] Türkiye’de en fazla iş kazasının yaşandığı 3’üncü il olan Ankara’da, 5 yılda 300’den fazla emekçi iş cinayetlerinde hayatını kaybetti.[99]

İSİG Meclisi’nin raporuna göre, 2018 yılında her gün ortalama 5 işçi, işe gitmek için evden çıktı, ancak evine geri dönemedi![100]

“İyi de devlet nerede” mi?

Elbette patronların yanında, işçilerin ise tam karşısında!

İşte yorumsuz sekiz alt başlıktaki veriler!

i) 2019 yılında ücret geliri elde eden çalışanlardan alınacak olan vergi tarifesine göre, asgari ücretli bir çalışan yıl boyunca devlete 4 bin 319 lira gelir vergisi ödeyecek. Bu da asgari ücretlinin yılda yaklaşık 50 gün vergi ödemek için çalışması anlamına geliyor. Yani asgari ücretin yüzde 42’si devlete geri dönüyor![101]

365 gün çalışmanın 128’i vergiye gidiyor. Bir asgari ücretli, yılın 365 gününün 128 günü vergiler için çalışıyor. 17 yıllık vergi afları bilançosu, her yapılandırmada tahsilatların giderek düştüğünü, vergi yükünün dolaylı vergiler üzerinden çalışana yıkıldığını oraya koyuyor![102]

OECD raporu, evli iki çocuklu bir işçinin maaşından kesilen ortalama vergi ve sosyal güvenlik katkı oranında Türkiye’nin 36 üye ülke içinde 8. sırada olduğunu ortaya koydu. Üye ülkeler içinde bu klasmanda 8. sırada yer alan Türkiye’de ise bu oran yüzde 37.2. OECD ülkelerinin tamamına bakıldığında ortalama ise yüzde 26.6![103]

ii) Hükümetin 100 günlük eylem planında patronlara verilecek 5.25 milyar liralık teşvikin yine işsizlik sigorta fonundan karşılanması bekleniyor![104]

Hükümet, işsiz kalanların yararlanamadığı işsizlik fonunu, istihdam şartıyla işverene sundu. 3 ay süreyle işçi çalıştırana birçok muafiyet getirdi![105]

İşsizlik Sigortası’nda bulunan 11 milyar lira, düşük faizle ve örtülü bir operasyonla kamuya ait Halkbank, Vakıfbank ve Eximbank’a aktarıldı. Uğur Gürses, İşsizlik Fonu’nun elinde tuttuğu 11 milyar liralık Hazine tahvillerinin satılması yoluyla kamu bankalarına sermaye benzeri fon sağlandığını ortaya çıkardı. Gürses, Halkbank, Vakıfbank ve Eximbank’ın tahvil ihracı yaparak 10.8 milyar lira temin ettiğini hatırlattı ve kaynağın İşsizlik Fonu olduğunu yazdı![106]

İşçilerin işsiz kaldıklarında bir süre maaş aldıkları işsizlik sigortası fonu 114 milyar liraya ulaşırken, 15 yılda bunun sadece 17.8 milyar lirası işçilere gitti. Bu sürede fondan yararlanmak için 8 milyon 962 bin kişi başvurdu. Ancak 5 milyon 706 bini ödenek alabildi. 3.2 milyon işsiz ise ödenek alamadı![107]

iii) Yeni Ekonomik Programda yapılacağı bildirilen tasarrufun yani kemer sıkmanın 2019 yılı içinde toplam bedeli 60 milyar TL. Bunun 10.1 milyar TL’si sosyal güvenlikten olacak. Sağlıkta eşitsizlik artacak. Tıbbi hizmetlere, ilaca erişim zorlaşacak![108]

iv) Hükümetin taşeron düzenlemesi belediyelerdeki taşeron işçileri 30 Haziran 2020, kamudaki taşeron işçileri de Ekim 2020’ye kadar 6 ayda bir alacakları yüzde 4’lük zamma mahkûm etti![109]

v) Türk-İş, Hak-İş ve DİSK temsilcilerinin de bulunduğu Ekonomik ve Sosyal Konsey’de kimlerin yer alacağına artık Cumhurbaşkanı karar verecek![110]

Kabine değişikliği ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na daha önce Hak-İş’te görev yapan Jülide Sarıeroğlu getirildi![111]

vi) Türk Harb-İş’in Tank Palet Fabrikası’nın özelleştirilmesine karşı yapmak istediği miting, valilik tarafından “seçim dönemi güvenliği sağlayamayız,” gerekçesiyle reddedildi![112]

vii) Davutpaşa’da 31 Ocak 2008 tarihinde 21 kişinin yaşamını yitirdiği, 115 kişinin de yaralandığı maytap atölyesi patlamasına ilişkin Yargıtay’ın bozma kararının ardından 4 sanık yönünden yeniden görülen davada karar açıklandı. Bakırköy 6. Ağır Ceza Mahkemesi’nde 2 sanık “İhmal suretiyle görevi kötüye kullanma” suçundan 10’ar ay hapis, 2 sanık ise “Görevi kötüye kullanma” suçundan 1 yıl 8’er ay hapis cezasına çarptırıldı. Verilen cezalar ertelendi. Karar oybirliğiyle alındı.[113]

İstanbul Mecidiyeköy’deki Torunlar Center inşaatında asansörün düşmesiyle iş cinayetinde can veren 10 işçi hakkında mahkeme, karar duruşmasında sanıklara ödül gibi ceza verdi. Davada 16 sanık beraat ederken, 9 sanığa 24 ay eşit taksitle ödenecek şekilde 60 bin 800’er lira para cezasına çevrildi. AKP’ye yakınlığı ile bilinen Torunlar İnşaat sahibi Aziz Torun, aynı zamanda AKP Genel Başkanı Tayip Erdoğan’ın çocukluk arkadaşı. Ailelerin avukatı Yıldız İmrek kararın kabul edilemez olduğunu söyleyerek, mahkeme heyetinin savcılık mütalaasından bile daha skandal bir karara imza attığını ifade etti![114]

viii) Soma Katliamı davasında verilen cezalara tepki gösteren ve “Adalet” için Ankara’ya gelen ve HSK önünde basın açıklaması yapmak isteyen Somalı ailelere polis biber gazlı müdahalede bulundu![115]

Ve Soma (iş) katliamının birincil sorumlusu, Soma Köür İşletmeleri A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanı Can Gürkan, mahkeme kararıyla tahliye edildi.

III) O HÂLDE (Mİ?)!

Aslında, en sonda söylenmesi gerekenleri, biz yazımızın başında söylemiştik. Birkaç şey daha eklemek gerekirse…

Louis Aragon’un, “ben hangi şarkıyı söyleyebilirim içimdekinden başka...” dizelerindeki taraflılıkla; Yaşar Kemal’in, “Umutsuzluk tutsaklığın gıdasıdır./ Umutsuzluk köleliğin anasıdır./ Umutsuzluk yüreğin yıkımıdır,” uyarısını “es” geçmeden; yeniden ve bir kez daha umuda ihtiyacımız var.

Umudun ilk adımı; onu yaratacak kararlılığın özgürlüğüdür; tıpkı Albert Camus’nün, “Özgürlüğün olmadığı bir dünya ile başa çıkmanın tek yolu, kendi var oluşunu bir başkaldırı hâline getirecek kadar özgür davranmaktır,” saptamasındaki üzere!

“Sol-sağ kavramı XVII. ve XVIII. yüzyıllarda kaldı; ‘sağ-sol ayrımı’ kalktı”[116] türünden “zırvaları” ve liberal hezeyanları elimizin tersiyle itmek “olmazsa olmaz”!

Bunların saçtığı zehrin yol açtığı salgının tahribatı hâlâ etkin…

Durumu olduğu gibi görmek zorundayız; hem de kenara çekilip, “Biraz güç toplayalım, sonra bakarız,” türündeki örtük kaçışlara prim vermeden!

Kaçış bir yol değil, sadece “zamanın ruhuyla” uzlaşmak için inkârın/ inkârcılığın bir türüdür.

Böyle olmayanlar; hâlâ işçi sınıfının mücadele yolundan sapmayanlar için bedel ödediğimiz büyük acılar, kaçınılmaz yıkımlar yine gündemdeyken; biliyoruz bizi bunlar zenginleştirir, olgunlaştırır. 

“Değişimin öznesi değişti” yaygaralarıyla; sınıftan kaçışı örgütleyen liberallere inat toplumsal hafıza böyle tazelenecektir.

“Burada küçük bir parantez açıp, Marksizm’in harici münekkitlerine göz atmak yararlı olabilir. Kötü sonuçlanmış maceralardan sonra içtenlikle gerçeğe dönenler bir yana, bir grup liberal, artan baskıyı içselleştirebilmek için, yeni tezler peşindedir. Geçmişte şu ya da bu şekilde sosyalizm saflarında yer alan kimi aydınlar da demokrasi ile yanlış ilişkilendirdikleri bir sosyalizm arayışından sonra Marksizmle bağlarını tümüyle kopardılar.[117]

Olur böyle şeyler. Marksistleri hayretler içinde bırakan ise, ışığı özellikle Hopa olaylarında öldürülen Lokumcu ile ilgili yorumu ile tümüyle sönse de entelektüel sayılan Murat Belge ve benzerlerinin cehaletin dibinden ses vermesidir. Önceleri eleştirilerini bir ölçüde içeriden yaptığı söylenebilirdi ama artık ‘tenkitlerini’ karşıdan yapıyor; doğal olarak karşı tarafın düşük düzeyi onun da düzeyidir. 

Düzey düşük ama o yüksekten, Marx’tan başlamak istiyor; Belge, ‘Marx’ın Manifesto’yu 1848’de, Kapital’i 1867’de yayımladığını’ dolayısıyla ‘yüz küsur yıl öncenin bilgileriyle kurulmuş bir teorinin yalnız bu günü değil, yazıldığı günü anlamakta ne kadar geçerli olacağını sorgulamak’ gerektiğini savunuyor.[118]

Marx için, ‘o zaten zamanını da anlamamıştı’ diyebilmek için kuşkusuz cahil olmak yeterli değildir, iflah olmaz bir ego da gerekir. Ama Belge’de bunun ziyadesiyle bulunduğunu biliyoruz.

Bilginin, bilimin eskime ölçütleri Belge’nin anladığından çok farklıdır. Bilimsel bilgi, Belge’nin sandığı gibi geçen yıllar sayılarak ‘eh artık bu eskidi’ diyebileceğimiz bir şey değildir. Kopernik’i kim eskitmiş ki? Newton’la Einstein arasında, Einstein’la sonrası arasındaki uzun yıllar kimi, neyi eskitmiş?

Bilimlerde gelişme belli bir alanda ve zamanda hükmünü yürüten önceki tezi yok etmeden, bir üst düzey için öncekinden ‘koparak’ gerçekleşir; biriken bilgi nihayet kabına sığmaz olur. Thomas Kuhn’un Bilimsel Devrimlerin Yapısı eserinde savunduğu gibi; bilim bir üst aşamada kendisini önceki dönemin verilerinin diyalektik inkârı ile yeniden kurgular. Marx’ın Hegel’le, Feuerbach’la ilgili etkilenme ve eleştirme süreci de böyledir.

Marksizmin ‘hariçten münekkitleri’ ise genellikle kendi dünyalarında kurguladıkları gerçeği yansıtmayan bir Marksizmle hesaplaşırlar. Oysa ‘Alman İdeolojisi’ndeki şu pasajı dürüst bir şekilde okusaydılar, hem boşuna yorulmaz, hem de belki dışarıdan eleştiriyi içeridenmiş gibi gösterme sahteciliğinden kendilerini kurtarırlardı.

Marx şöyle yazıyor: ‘Bize göre komünizm ne yaratılması gereken bir durum ne de gerçeğin ona uydurulmak zorunda olacağı bir ülküdür. Biz bugünkü duruma son verecek gerçek harekete komünizm diyoruz. Bu hareketin koşulları şu ana varolan öncüllerden doğarlar.’[119]

Ama biraz daha açıklayıcı olana da yer verelim, üstelik çeviren de Murat Belge olsun. ‘Komünizm olumsuzlamanın olumsuzlaması olarak konumdur (position) ve dolayısıyla insanın kurtuluşu ve iyileşmesi sürecinde tarihi gelişmenin bir sonraki aşaması için zorunlu olan edimli (actual) evredir.’[120] Marksizmin gelişme evrelerinde sürekli birbirini yalanlayan eserler söz konusu değildir.”[121]

O hâlde işçi sınıfının mücadelesine ilişkin olarak, “Her grev bir savaş okuludur, fakat savaşın kendisi değildir… Grev, işçilere patronların gücünün ve işçilerin gücünün ne olduğunu öğretir. Onlara sadece kendi patronlarını ve iş arkadaşlarını değil, bütün patronları, bütün kapitalist sınıfı düşünmeyi öğretir,” vurgusuyla şunların altını ısrarla çizen V. İ. Lenin’in uyarıları kulaklara küpe edilmelidir:

“Liberaller işçilere ‘Sizler toplumun sempatisini kazandığınızda güçlü olursunuz,” derken Marksistler işçilere farklı bir şey söylerler, onlara: ‘Güçlü olduğunuzda toplumun sempatisini kazanırsınız,’ derler.”[122]

“Silah kullanmasını öğrenmeye, silah sahibi olmaya çalışmayan bir ezilen sınıf, ancak köle muamelesi görmeye layıktır.”[123]

“Güçlü örgütlenmiş bir partimiz varsa, tek bir grev siyasal bir gösteriye, hükümet üzerinde bir siyasal zafere dönüşebilir. Güçlü bir partimiz varsa, tek bir yerdeki ayaklanma zafere ulaşan bir devrime dönüşebilir. Unutmamalıyız ki, kısmi talepler için hükümete karşı yapılan mücadeleler ve bazı tavizlerin kazanılması sadece düşmanla yapılan hafif çatışmalardır, ileri karakollar arasındaki çatışmalardır, oysa tayin edici (belirleyici) savaş sonradan gelecektir. Önümüzde tüm gücü ile üstümüze kurşun ve gülle yağdıran, bizim en iyi savaşçılarımızı biçmekte olan düşman kalesi yükselmektedir. Biz bu kaleyi ele geçirmeliyiz… Ancak o zaman, Rus devrimci işçisi Pyotr Alexeyev’in şu büyük kehaneti gerçekleşecektir: “Çalışan milyonların güçlü kolu kalkacak ve asker süngüleriyle korunan despotizmin boyunduruğu paramparça olacaktır!”[124]

Dip notları İçin (Tıklayınız)