5 soruda İran'da hükümet karşıtı gösteriler
İran'da işsizlik, yükselen enflasyon ve yolsuzluğa karşı başlayıp rejim karşıtı gösterilere dönüşen protestolar, hükümetin 'yasa dışı' ilan etmesine rağmen üçüncü gününde de devam etti.
İran'ın kuzeydoğusunda Meşhed'de başlayıp, Kirmanşah, Reşt, İsfahan ve Kum'a yayılan gösterilere binlerce kişi katıldı. Birçok şehirde çok sayıda kişinin gözaltına alındığı bildirildi. Tahran Üniversitesi'nde de küçük gruplar toplandı.
İran İçişleri Bakanı Abdülreza Rahmani-Fazli, halka 'yasa dışı gösterilere katılmamaları' çağrısında bulundu, aksi halde 'kendileri ve diğer vatandaşlar için sorun yaratabileceğini' söyledi.
Diğer yandan bugün, 2009 yılında rejim destekçilerinin düzenlediği gösterileri anma amacıyla yüzlerce kişi de İran'ın dini lideri Ayetullah Ali Hamaney'e destek için sokaklara çıktı.
Muhafazakâr eski Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad'ın yeniden seçildiği 2009 yılındaki seçimlerde hile yapıldığı iddiasıyla protestolar düzenlenmiş hem rejim yanlıları hem rejim karşıtları sokaklara çıkmıştı.
Bugünkü anma gösterileri, muhalif eylemlerin başladığı Perşembe gününden önce planlanıyordu.
Üç gündür süren hükümet karşıtı gösteriler hakkında açıklama yapan ABD Başkanı Donald Trump, 'İran'ın bu hükümet karşıtı gösterilere nasıl yanıt vereceğini tüm dünyanın izlediğini' ifade etti.
Trump, İranlıların 'rejimin yolsuzluklarından, ülkenin servetinin terörizme mali kaynak sağlama amaçlı kullanılmasından bıktıklarını' söyledi.
ABD'nin bu yorumları için İran Dışişleri Bakanlığı ise 'fırsatçı ve hilebaz' dedi.
Gösteriler nasıl başladı?
Gösteriler Perşembe günü ülkenin en büyük ikinci şehri Meşhed'de giderek kötüleşen ekonomik durumu protesto amaçlı başladı.
Ülkenin çeşitli şehirlerinden düzenlenen gösterileri tetikleyen sebepler yükselen, enflasyon, işsizlik ve yolsuzluk.
İran uzun süredir ağır yaptırımlar altında ekonomik sıkıntılar çekiyor.
Ülkede işsizlik bu yıl resmi rakamlara göre yüzde 12,4'e çıktı.
Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani ise ABD öncülüğündeki Batılı güçlerle yapılan nükleer anlaşma sonucu ekonominin kısa sürede düzeleceğini söylüyordu.
Bir haftada yumurta fiyatının iki kat arttığı ülkedeki ekonomik talepler, hükümet politikalarına yönelik öfkeye dönüştü.
Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani, yükselen enflasyonu, artan fiyatları kontrol edememekle eleştirildi.
'Sert sloganlar' atmakla suçlanan 52 kişi gözaltına alındı.
Kirmanşah, Reşt, İsfahan ve Kum'da yüzlerce kişi sokaklara çıktı.
Sosyal medyada paylaşılan videolarda başkent Tahran'da yoğun güvenlik önlemleri alındığı görüldü.
Bazı bölgelerdeki gösterilerde hükümet yetkililerine siyasi tutukluların serbest bırakılması ve polis şiddetine son verilmesi çağrıları yapıldı.
BBC muhabirleri, İran'da Perşembe gününden bu yana süren protestoların 2009 yılında reform yanlıların düzenlediği eylemlerden sonra, halkın yönetimle ilgili memnuniyetsizliklerini dile getirdiği en büyük gösteriler olduğunu ifade ediyor.
Göstericiler neden sokakta?
Kötüleşen ekonomik şartlar ve yolsuzluk karşıtı başlayan gösteriler siyasi taleplere dönüştü.
Sokaklarda yalnızca Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani'ye değil, aynı zamanda İran'ın dini lideri Ayetullah Ali Hamaney'e karşı da sloganlar atıldı.
Ülkenin güçlü din adamlarının yaşadığı Kum'da da gösteriler olduğu ve "Halk yalvarıyor, din adamları Allah gibi davranıyor" sloganları atıldığı bildirildi.
İran'ın dış politikasına da tepki var. Meşhed'de bazı göstericiler hükümetin Orta Doğu ülkelerine müdahalesine "Hayatım Gazze için değil, Lübnan için değil, İran içindir" sözleriyle gösterdi.
Sokaklar, hükümetin iç politika sorunları yerine dış politikaya ağırlık verdiği eleştirisini yapıyor.
Sosyal medyada paylaşılan bazı videolarda göstericilerin "Suriye'yi bırak bizi düşün" sloganları attığı görüldü.
İran ayrıca Yemen'de Suudi öncülüğündeki koalisyona karşı savaşan Şii Husi milislerine silah temin etmekle de suçlanıyor. Tahran bu iddiaları sıklıkla reddetti.
İran'ın ayrıca Lübnan'daki Şii müttefikleri Hizbullah'a da silah verdiği söyleniyor.
BBC Farsça Servisi'nden Kasra Naji'nin analizi:
Gösteriler İranlı yetkililer için de sürpriz oldu. Kendiliğinden başlayan gösteriler, İran Devrim Muhafızları Ordusu ile birçok istihbarat servisinin güçlü olduğu bir ülkede bu tip hükümet karşıtı gösteriler nadir yaşanır.
Göstericiler yabancı ülkelerle ilişkileri protesto ediyor ama bunu tetikleyen ülke içindeki memnuniyetsizlik oldu. Zira giderek kötüye giden ekonomi, İran halkını vurdu.
BBC Farsça'nın yaptığı bir araştırma, son 10 yılda İranlıların ortalama yüzde 15 yoksullaştığını ortaya koydu.
Birçokları kamu bütçesinin, Suriye, Yemen ve Irak'taki çatışmalar yerine kendi hayat şartlarının iyileştirilmesi için kullanılması gerektiğini düşünüyor. Bütçenin büyük bir kısmı da Şii İslam'ın dünya geneline yayılması amaçlı propaganda için kullanılıyor.
Cumhurbaşkanı Ruhani karşıtlarının başlattığı gösteriler kısa sürede kontrolden çıkmış görünüyor, zira birçok şehirde halk sokaklara döküldü.
Fars haber ajansı, Kirmanşah'ta bir grubun kamu mallarına zarar verdiğini ve daha sonra dağıldığını duyurdu.
Tahran valisi, bu tip eylemlere ana yollarda konuşlanan polisin müdahale etmesi gerektiğini söyledi.
Meşhed'deki yetkilileri protestoların 'devrim karşıtı unsurlar' tarafından düzenlendiğini söyledi. Meşhed'de çekilen ve sosyal medyada paylaşılan videolarda göstericilere tazyikli suyla müdahale edildiği görüldü.
ABD İran'daki gösterilere ne tepki verdi?
ABD Başkanı Donald Trump, Twitter hesabından paylaştığı mesajda şu ifadeleri kullandı:
"Rejimin yolsuzluklarından ve ülkenin varlığını yurt dışında terörizme harcamasından bıkmış olan İran vatandaşlarının barışçıl protestolarıyla ilgili bilgiler geliyor. İran yönetimi, kendini ifade hakkı da dahil kendi halkının haklarına saygı göstermelidir. Dünya bu süreci izliyor."
ABD Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Heather Nauert, Twitter'da şu mesajı paylaştı:
"İran'ın liderleri, zengin tarihi, kültürü olan varlıklı bir ülkeyi, şiddet, kan ve kaos ihraç eden ekonomisi bitmiş dolandırıcı bir ülkeye çevirdi. Başkan Trump'ın da söylediği gibi İran liderlerinden en çok zarar görenler İran halkıdır. ABD barışçıl göstericilerin tutuklanmasını sert bir şekilde kınıyor. Bütün ülkelere İran halkını ve onların temel haklarına sahip çıkma ve yolsuzluğa son verme çabalarını açıkça desteklemeleri çağrısında bulunuyoruz."
