İçe Dönüş

Zapatistalar böylelikle iktidarla tüm ilişkilerini keserek Anayasa değişikliklerinin kendilerine tanımadığı özerkliği fiilen inşa faaliyetlerine ağırlık verecekti.

Zapatista köylüler daha isyanın başladığı 1 Ocak 1994’ten itibaren büyük toprak sahipleri ve devlet mülkiyetindeki toprakları işgale başlamışlardı. 2007’de işgal toprakları 251 000 hektarı bulmuştu. Zapatistalar Aralık 1994’te özerk konseylerin kurulduğunu ilan etmişti. Bunlar “Meksika devletinden özerk olarak, bir teriyoryadaki hem Zapatista destekçileri hem de diğer sakinleri yöneten sivil kurumlardı. Pek çok durumda resmi ve isyancı belediye aynı kasaba ya da köyde yanyana varlığını sürdürmekteydi: Zapatista ve resmi okul ya da sağlık ocağı gibi.” (Jan Rus, s.3718)

2007’de 2000’in üzerinde köyü ve 100 000’in üzerinde Zapatista’yı kapsayan özerk belediyelerin sayısı 40’tı ve Chiapas eyaletinin yarısı özerk belediyeler eliyle yönetilmekteydi. Bu belediyeler, 2003 yılında EZLN’nin -Meksika ve uluslararası sivil toplumun kimi üyelerinin birer “hayırseverlik odağı” hâline getirdiği eleştirileriyle beş Aguascalientes’i lağvedip yerlerine oluşturduğu beş Caracol (her biri yeniden adlandırılan Oventik, Morelia, Roberto Barris, La Garrucha ve La Realidad) tarafından koordine edilmekteydi. Caracol’lar hem yönetim birimleri hem de Zapatistalar’ın ulusal ve uluslararası sivil toplumla buluşma alanlarıydı. Böylelikle onlarla eşzamanlı olarak tesis edilen Juntas de Buen Gobierno (JBG= İyi Yönetim Konseyleri) eliyle bir yandan sivil idareyi koordine ediyor, bir yandan uluslararası işbirliği fon ve projelerini yönetiyor, bir yandan da cemaatlerin geçimini, temel gereksinim ve haklarını güvence altına alacak faaliyetleri sevk ve idare ediyor, bir yandan da cemaatler arasında çıkabilecek anlaşmazlıkların çözümüne çalışıyorlardı. Konsey üyeliği dönüşümlü, geri çağırmalı ve ücretsiz bir hizmetti; yöneticilerin tek avantajı, görevde oldukları sırada cemaatin diğer üyelerinin onun geçimini sağlayacak faaliyetleri üstlenmesiydi.

 Caracol’lar zapatista-olmayan cemaatlere de açıktı ve onlara sağlık, eğitim, yiyecek, ticaret, adalet ve güvenlik gibi hizmetler sağlamaktaydı. İyi Yönetim Konseyleri’nin gözetimi altında Zapatista cemaatler ortaklaşa topraklarını işliyor, ürünler Zapatista kooperatiflerce satın alınıp pazarlanıyordu. Cemaati ilgilendiren kararlar, topluca alınmaktaydı. Bu, yerlilerin Avrupalıların kıtayı işgalinden önce köylerinde uygulayageldikleri ve sömürge yönetimi boyunca da sürdürmeye çalıştıkları modeldi[15]…

Ne ki bir yandan devletin özerk bölgelere (askeri, paramiliter faaliyetler ve yatırımlar ve sosyal yardımlarla) nüfuz çabalarını sürdürmesi, bir yandan da EZLN bölgelerindeki yerli nüfusun siyaseten homojen olmayışı nedeniyle, Zapatist özyönetimi, hem resmi yetkililerin, hem de yerel güçlerin meydan okumasıyla sıkça karşılaşmaktadır. Zapatista destekçileri hükümeti tümüyle boykot ederken (oy vermeme, çocuklarını kamu okullarına göndermeme, vergi ödememe, resmi makamlar ya da yarı-resmi kurumların mali ya da maddi yardımlarını kabul etmeme, resmi mahkemeleri boykot…) hükümet ise basıncı daha çok zaman zaman yoğunlaşan ve anaakım medyada “yerli cemaatler arasındaki çatışmalar” olarak yansıtılan paramiliter faaliyetler aracılığıyla uygulamaktadır.

EZLN’nin ulusal ve uluslararası sahnede yeniden boy gösterişi, Meksika’nın yeni başkanlık seçimine hazırlandığı 2005’de yayınladığı Altıncı Bildirge ve onunla koşut olarak başlattığı Öteki Kampanya ile olacaktı. Altıncı Bildirge Meksika ölçeğinde antikapitalist örgüt ve özneleri yeni bir Anayasa ve yeni bir ulusal programı hayata geçirmeye yönelik ulusal bir sivil ayaklanma için geniş, tabandan yukarı yönelen, yatay bir ağda örgütlenmeye çağırıyordu. Öteki Kampanya 2006 seçimlerine yönelik bir boykot çağrısı içermese de anaakım adayları sert bir dille eleştirmekteydi; “Önce yoksullar” sloganıyla yola çıkan ve büyük kentlerdeki sol kesimlerin büyük ölçüde desteğini kazanan sosyal-demokrat aday Andrés Manuel López Obrador da bu eleştirilerden payını bolca almaktaydı.

2006 Başkanlık Seçimlerini PAN’ın muhafazakâr adayı Felipe Calderón kıl payı bir farkla (yüzde yarım) kazandı. Obrador’un yenilgisi büyük ölçüde seçim yolsuzluklarına ama kısmen de Zapatista’ların eleştirileri nedeniyle uğradığı oy kaybına bağlandı - Obrador’da Latin Amerika sol liderler kuşağının Meksika versiyonunu gören sol kamuoyu tarafından. EZLN’nin bu tutumu, kentlerdeki sol çevrelerde önemli bir prestij yitimine neden olacaktı.

Öteki Kampanya, öte yandan, devletin de tepkilerini çekiyordu. Kampanya çevresinde toplanan örgütler sık sık polis ve paramiliter şiddetinin hedefi olmaktaydı.

EZLN bir yandan yüzyüze olduğu devlet terörünü, bir yandan da Obrador’un seçim yenilgisindeki payının Meksika solunda yarattığı olumsuz havayı dengeleyebilmek için 2008’in son günlerinde Mexico City ve Chiapas’da yerli-yabancı 2500 kadar sivil toplum temsilcisi, aktivist, çevreci, sanatçı vb.’nin katıldığı ve kapitalist küreselleşmenin yıkıcı etkileri ile alternatiflerin tartışıldığı “Küresel Saygın Öfke Festivali”ni örgütledi.

 Yine de, hareketin 2006’dan itibaren Meksika siyasal sahnesindeki (ve uluslararası arenadaki) görünürlüğünü büyük ölçüde yitirdiği bir vakı’adır. Subcommandante Marcos’un aynı yıl kamunun gözü önünden çekilmesi, bu görünmezliği daha da arttıracaktı. Öyle ki, Meksika anaakım medyası 2006’dan itibaren Zapatistalar’ın “ölüm ilanları”nı yayınlamakta ve Chiapas’da durumun “nihayet normale dönmekte” olduğunu müjdelemekteydi (!)… 2012 Başkanlık seçimlerini PRI’den Enrique Peña Nieto’nun kazanması bu “normalleşme”nin belirtisi olarak selamlanıyordu.[16]

Peki Ya Bugün?

 Meksika’da özlenen “normalleşme” hiçbir zaman gerçekleşmedi. Bugün ülke uyuşturucu kartellerinin faaliyetleri ve ABD destekli “uyuşturucuya karşı savaş”ı arasında çürümekte… PRI iktidarının Zapatista cemaatlerini bastırmak için DE kullandığı bir kirli savaş! Son on yıl içinde 100 000 kişinin ölümüne, 30 000 kişinin de kaybolmasına[17] yol açan bir iç savaş!…

 Zapatistalar bu on yıl boyunca gerçekten de kamuoyu önünde pek boy göstermediler. Belki birkaç istisna dışında: örneğin 21 Aralık 2012’de 50 000 Zapatista’nın katıldığı Sessiz Yürüyüş, 2014 yıl başında Chiapas ayaklanmasının 20. yıldönümü anısına Caracol’larda basına kapalı olarak düzenlenen kutlamalar ve aynı yıl Zapatista deneyimlerini paylaşmak üzere Caracol’larda Meksika içinden ve dışından “öğrenciler”e kapılarını açan escuelita’lar (= “küçük okul/okulcuk) dışında.[18]

Bu süreç içerisinde hareket dahilindeki iki kritik gelişmeden biri, EZLN’nin Meksika’da o güne dek varlığı pek az hissedilen pan-Meksika yerli örgütü Ulusal Yerli Konseyi’ni (CNI) canlandırması oldu. EZLN-CNI arasında yoğunlaşan ilişkiler, pek açık biçimde telaffuz edilmese de EZLN’nin pratikte Meksika’da (toplumun diğer muhalif kesimleriyle birlikte) “devrim yapmaya”, ülkenin siyasal-toplumsal yapısını köklü biçimde değiştirmeye değil, yerli hakları/özerkliği üzerine odaklanmış bir harekete dönüşmekte olduğunu simgelemektedir.

Bu durum, kanımca 2006’dan bu yana sahneden geri durmaya özen gösteren Subcommandante Marcos’un “simgesel ölümü”nde de açığa çıkar - ikinci kritik gelişme…

Olay tam olarak şöyle olur:

“25 Mayıs 2014 günü, sabaha karşı saat 2.08’de EZLN’nin güneybatı muharebe cephesinde İsyancı Subcommandante Marcos adıyla bilinen kişinin artık var olmadığını ilan ediyorum.” Bunlar 2009’dan bu yana kamuoyu karşısına ilk kez çıkan Marcos’un sözleridir. Subcommandante Marcos, bundan böyle Subcommandante Galeano adını alacaktır.

 Galeano, Marcos’un 2 Mayıs 2014 günü iktidar destekli paramiliter CIOAC-Histórica örgütünün Zapatista La Realidad özerk cemaati üzerine düzenlediği saldırıda okul ve sağlık ocağının yakılmasını önlemeye çalışırken öldürülen Escuelita öğretmeni Jose Luis Solis Lopez’in kod adıydı. Marcos yukarıdaki açıklamayı, Galeano anısına La Realidad caracol’unda düzenlenen toplantıda yapmıştı.[19]

Bu salt ölen yoldaşın adını kavgada yaşatmaya yönelik bir isim değişikliğinden ibaret değildi. Aynı zamanda EZLN’nin (Meksika’nın siyasal sahnesine çıktıklarından bu yana bir kaç kez sergiledikleri) strateji değişikliğine işaret ediyordu. Kurulduğundan bu yana önce iktidarı silah yoluyla devirerek ülkede rejim değişikliğine önayak olma iradesini beyan eden, ardından silahlı güçleri olabildiğince geriye çekerek, bir yandan hâkim olduğu bölgelerde savunucusu olduğu özerkliği fiilen inşa etme, bir yandan da Meksika sivil toplumunun çeşitli kesimleriyle diyalog içinde demokratikleşmenin önünü açma yolunu seçen, ancak her iki yönelişinde de egemen politikalara ve seçim siyasetine derin güvensizliğini her vesileyle beyan eden örgüt, bundan böyle egemenlerin demokrasi “oyun”una katılmaya karar vermiş gözüküyordu.

Bu strateji değişikliğinin en önemli emaresi, Ekim 2016’da San Cristóbal de las Casas kentinde beşinci kez toplanan Ulusal Yerli Kongresi’nde EZLN’nin 2018 seçimlerinde yerli bir adayı destekleyeceğini açıklamasıydı. EZLN böylelikle ilk kez ülkenin siyaset sahnesinde doğrudan rol almaya soyunuyordu.

 CNI 1 Ocak 2017’de Meksika’daki 525 yerli cemaatini temsil edecek bir Yerli Hükümet Konseyi (CIG) oluşturduğunu açıkladı. Konsey Mayıs ayında yerli bir kadını sözcü olarak atayacak, bu kişi 2018 başkanlık seçimlerinde yerlilerin adayı olacaktı.[20]

Öyle de oldu. Nahua yerlisi, 57 yaşındaki şifacı María de Jesús Patricio Martínez’in 2018 başkanlık seçimlerinde CNI’nin ortak adayı olduğu açıklandı.

 EZLN bir kez daha aynı seçimlere “solun adayı” olarak katılmaya soyunan López Obrador’la karşı karşıya gelmişti… Evet, “Patricio’nun adaylığı ülkedeki başat siyasal partilerinkinden çok farklı bir siyaset modeline dayanmaktadır,” belki… “Gerçekte, konumu aşağıdan yukarı doğru işleyen demokratik bir karar alma ve yönetişime dayanan yatay, cemaat örgütlenmesine mündemiçtir. Göreve talip olmasına karşın Patricio adaydan çok CNI ve Zapatistaların sözcüsüdür. Demokratik yerli yönetim konseyini, onun cemaatlerle ve yerel yerli adetleriyle istişarelerini yansıtmakta ve temsil etmektedir. Adaylığının bir hedefi, Meksika siyasal sistemini reddedip bu ağı ve yönetim modelini genişletmektir”[21] belki, ama Zapatistalar bizatihi seçimlere dahil olma kararıyla anaakım politikanın içine girmişlerdir ister istemez. Nitekim, “Sol’un adayı” Obrador EZLN’nin kararını açıklamasının hemen ardından hareketin “liderlerinin hükümetle aynı oyunu oynadıklarını ve aday destekleme kararlarının grubun gerçek bir argümanı olmadığının kanıtı olduğunu”, “EZLN’nin güçlü bir varlık gösterdiği bölgelerde insanların PRI’ye oy verdiğini, bu seçim girişiminden korkmadığını, çünkü insanların onların adayını ka’ale almayacağını” duyuruyordu[22]. Meksika hükümeti ise “Zapatista destekli aday dahil tüm siyasal ve toplumsal ifadeleri demokrasinin güçlenmesine katkıda bulunduğu için memnuniyetle karşıladığını”[23] açıklamakta gecikmeyecekti. Bir başka deyişle, Zaapatistalar, niyet ve söylemleri ne olursa olsun, bu hamleleriyle anaakım politikaya dahil olmuşlardı![24]

Sonuç Yerine: Bir Değerlendirme Girişimi

Sosyalist sistemin dağıldığı, sosyalist bloka bağlı ülkelerin birbiri ardısıra dağıldığı, Neoliberal saldırganlığın “Tarihin sonu”nu, kapitalizmin ebediyetini ilan ettiği bir ortamda, Lacandon ormanlarından zuhur edip yalnızca Meksika hükümetine değil, küresel kapitalizme meydan okuyan eli silahlı, yüzü maskeli kadın ve adamlar, dünya solu için hiç kuşku yok ki haklı bir umut ve coşku kaynağı olmuştu. Zapatistaların “Başka bir dünya mümkün!” çağrısı, kısa sürede küresel kapitalizmin yıkımlarına karşı sokağa dökülen yüzbinlerin şiarı oldu.

Karanlık, umutsuz bir dönemde Meksika’nın en yoksul eyaletinin en yoksul kesimlerinden bir umut ışığı yakmaları, Zapatistaları küresel ölçekli haklı bir ilginin odağına yerleştirdi. Bir yandan ana gövdesini Beyaz sömürgeciliğin elinde çoktan tarihe gömüldükleri sanılan yerlilerin oluşturması, bir yandan da kar maskeli, pipolu, esrarengiz ve belagatı yüksek liderlerinin karizması, bu ilgiyi daha da yoğunlaştırmaktaydı.

Zapatista hareketi, bu nedenledir ki Kuzey’in muhalif/alternatif kesimlerinin en çok “satın aldıkları” konu hâline geldi. Haklarında raflar dolusu yayın kapladı kısa sürede ortalığı; sosyal medyayı kullanmadaki becerileri onları “sanal ortam kahramanları”na dönüştürdü. Meksika’nın yoksul ve unutulmuş kolonyal kenti San Cristobal de las Casas bir-iki yıl içinde küreselleşme karşıtlarının, anarşistlerin, feministlerin, Yeni Sol’cuların, çevrecilerin, aktivistlerim, yerli hakları savunucularının… Kâbe hâline geldi. (Öyle ki, Chiapas Valisi, ABD’den direkt uçuşlara açık bir havaalanı inşa etme niyetlerini açıklarken, EZLN’ye ‘bölge turizmine yaptığı katkı’dan dolayı teşekkür edecekti!)

Öte yandan, EZLN sosyalist sistemin dağılması ve neoliberal kapitalizmin tasallutunun dumura uğrattığı ve faturayı Marksizm’e, Leninizm’e, sosyalizme kesmeye çabalayan Yeni Sol için de son derece elverişli ve heyecan verici bir “model” olarak algılandı.

Böylelikle her biri “kendi modeli”ni doğrulamaya çabalayan onlarca “EZLN okuması” çıktı ortaya.

 Mihalis Mentinis,[25] bu “okumalar”ı dört kategoride topluyor: Gramsci’ci, Radikal Demokrasi, akademik otonomist Marksist ve akademik-olmayan radikal sol perspektifler… Özetle: “Gramsci’nin yapıtı Latin Amerika üzerinde çok etkili olmuş, Latin Amerika solunun tartışma ve stratejilerinin yenilenmesinde bir araç, bir katalizör görevi görmüştür. Tartışmaların ‘paradigmatik sınıf ideolojisi’ gibi Ortodoks Marksist nosyonların eleştirisi üzerine odaklanmasıyla sol, bunun özselci-olmayan bir kavrayışına ve direnişin örgütlenmesinde kültürle siyaset arasındaki ilişkiye yeni bir yaklaşıma yönelmekteydi. Tedrici bir toplumsal dönüşüm projesi için farklı çıkarların eklemelenme süreci olarak hegemonya fikri, ulusal gerçeklik arayışı, iktidarı ele geçirmek için bir ayaklanma eylemi olarak değil de entelektüel ve ahlâksal bir reform olarak devrim, birlikte Latin Amerika solunu 1980’lerde olası bir kopuştan ‘kurtardı’ ve ona yeni bir yön sağladı. Silahlı mücadele stratejisinin ‘yenilgisinden’ sonra, ve Gramsci’nin kuramının etkisiyle, solun otoriter rejimlere karşı direnişi devrimdense demokrasi nosyonu üzerinde odaklanıyordu. (…) Zapatistalara Gramsci’ci yaklaşım, bekleneceği üzere, kimlik vurgusuyla birlikte hegemonya ve hegemonyanın ihtiva ettiği çoğulculuk üzerinde odaklanır. Argümana göre kolektif iradenin aşağıdan inşası olarak hegemonya, özerk kolektif siyasal öznelerin çeşitliliği içerisindeki birlik arayışını ifade etmektedir.”

Böylelikle Gramsci’ci okumaya göre, Zapatistaların demokrasi, eşitlik gibi anahtar kavramları yeni bir etik-siyasal mekân ve kimlik ve demokrasi yani çoğulculuk vurgulu bir kolektif iradeyi yansıtmaktadır. Hâkim siyasal sistem karşısına yerli “boyun eğerek komuta etme” ilkesi üzerine temellenen kolektivist, eşitlikçi, anti-hiyerarşik, yatay ilişkilere ve istişareye dayalı bir alternatifle çıkan Zapatista modeli, böylelikle çokuluslu şirketlerin neoliberal dayatmaları karşısında geçerli bir seçenek olarak biçimlenmekteydi.

Gramsci’ci yorum, Zapatistaların ahlâksal yetkelerinin iktidarı ele geçirmekten değil, ancak sivil toplumun hegemonyasının önünü açacak toplumsal, kültürel ve siyasal ve koşulları yaratma çabalarından kaynaklandığını düşünür. Sivil toplum kurumları tedricen devletin denetimini ele geçirecek ve devlet kurumlarını yeniden yapılandırarak onu dönüştürecektir. Böylelikle devletle toplum arasında yeni bir ilişki tipi mümkün olacaktır… Devlet ile büyük sermayenin içiçeliğini göz ardı eden, sermayenin (“ne”den ibaret olduğu hiçbir zaman net olarak tanımlanmayan) “sivil toplum”un bu “müdahalesi” karşısında alacağı olası tutumları hesaba katmayan, hayli idealist bir analiz…

EZLN’yi Laclau ve Mouffe’un Marksizm’e içkin olduğunu düşündükleri totaliterlikten ve “sınıf indirgemeciliğinden” kaçınmak üzere formüle ettikleri “radikal demokrasi” açısından okuyanlar için ise, post-yapısalcı “herşey söylemdir/söylemden ibarettir” ilkesi, aslîdir. Antagonizmalar da öyle. Ve Chantal ve Mouffe’a göre iki tip toplumsal antagonizma vardır: popüler ve demokratik. “Popüler antagonizma toplumsal mekânın basitleştirilmesini ve tüm toplumsal mekânın iki zıt kampa bölünmesini içerir. Öte yandan, demokratik antagonizmalar dünyayı artan ölçüde karmaşıklaştırarak yeni toplumsal hareketlerde olduğu gibi yalnızca ikincil toplumsal mekânları böler ve böylelikle de çeşitli muharebe alanları oluştururlar. Gerçekte hegemonik faaliyet koşulları ancak, toplumsalın açıklığı veri kabul edildiğinde, demokratik antagonizmaların çoğalmasının genelleşmiş bir krize ve yüzergezer gösterenlerin çoğulluğuna yol açtığında ortaya çıkar. O zaman bir ‘master gösteren’ devreye girerek geriye dönük olarak yüzergezer gösterenlerin kimliğini paradigmatik bir denklikler zinciri içinde oluşturur (örn. komünizm).”

Laclau ve Mouffe, sol hegemonyanın ancak ‘özgürlük’ ve ‘eşitlik’ yüzergezer gösterenlerinin toplumsal mekânların çoğullaş(tırıl)ması yoluyla demokratik bir söylem içerisinde sabitlenmesiyle kurulabileceği kanısındadırlar. Bunun toplumsal mücadelelere tercümesi, sol hegemonyanın yeni toplumsal hareketlerle -kadın, LGBTI, çevre, etnisite, barış- işçi hareketlerini, herhangi birinin diğerleri üzerinde tahakküm kurmaksızın, radikal ve çoğulcu bir demokrasi temelinde birleştirmekle mümkün olabileceğidir. Çoğulculuk, ancak bütün gruplaşmaların kendi geçerlilik ilkeleri üzerinde temellenmeleri ile “radikal” olabilir; yani hiç birinin bir diğerinin mantığına tabi olmamasıyla. Böylelikle, “radikal ve çoğulcu bir demokrasi projesi, birincil anlamında alanların denklikçi-eşitlikçi mantığın genelleşmesi temelinde azami özerkleşmesinden ibarettir.” Bunun için, her türlü tahakküm ilişkisini gayrımeşru gören bir duruş gereklidir.

Pek çok “yeni sol” kuramcı açısından çok sayıda toplumsal hareketi eklemleyen bir toplumsal mekân oluşturma girişimleriyle EZLN, Laclau ve Mouffe’un tariflediği “radikal ve çoğulcu demokrasi” modeline uygundur. “Boyun eğerek komuta etme”, “buluşma” “birbirinden öğrenme”, Zapatistaların yerli hareketinin geleneksel söylemlerinden yeniden üreterek küresel bir antikapitalist duruşa kattıkları eşitlikçi/denklikçi söylemlerdir.

Öte yandan “radikal/çoğulcu demokrasi”ye dayalı analize göre bizatihi EZLN yerli/anti-küreselleşmeci/feminist/çevreci söylemleri eklemleyen bir harekettir. İktidara talip olmaksızın, toplumu aşağıdan yukarı doğru -ve Meksika sivil toplumuyla birlikte- dönüştürme iradesi de onu “radikal/çoğulcu demokrasi hattına yaklaştırmaktadır.

1950’lerin İtalyan operaismo’suna dayandırılabilecek akademik otonomist Marksist kuram ise Marksizm’in kapitalist sömürü mekanizmaları odaklı “yapısal” yorumları karşısında işçi sınıfının etkinliği üzerindeki vurgusuyla ayırt edilir. Bu görüşe göre örneğin kriz kapitalist sistemin iç işleyişi ya da içsel mantığından kaynaklanan bir görüngü değil, büyük ölçüde sermayeyi kendini yeniden dizayn etme zorunluluğuyla karşı karşıya bırakan sınıf mücadelesinin bir sonucudur.

Otonomist Marksistler (örn. Negri ve Hardt) için değer yaratan bir pratik olarak emek her zaman verili bir tarihsel bağlamın mevcut değerlerine bağımlıdır. Bu nedenledir ki herhangi bir faaliyet değil, toplumsal olarak değer üreticisi kabul edilen özgül bir faaliyettir. Tarihsel ve toplumsal özgüllüğü, tanımının da kayganlığını verir.

 Böylelikle, otonomist Marksistlerce geliştirilen “fabrika toplum” kavramına göre, emek süreci fabrikanın dışına çıkmış ve tüm topluma yayılmıştır. Günümüzde fabrika rejimi, yani kapitalist üretim ilişkileri toplumun tümüne nüfuz etmiştir. Bu nosyon, sanayi proletaryasının kapitalist süreç içindeki merkezîliğini yitirmesi ve artı değer ediniminin artık hemen her toplumsal alandan mümkün olabileceği anlamına gelmektedir. Bu kabul edildiğinde, geleneksel sınıf kavramı ve herhangi bir sınıfın sosyalizmin taşıyıcısı olduğu fikrinden de vaz geçmenin gereği ortaya çıkmaktadır. Böylelikle, örneğin “işçi sınıfı” tüm üretken faaliyeti ve işgüçleri kapitalizm koşullarında doğrudan ya da dolaylı biçimde sömürülen herkesi (köylüler, öğrenciler, kadınlar…) kapsayacak kertede genişletilir… “Sınıf” kavramı bir konumu değil, bir süreci imlemektedir; işçi sınıfını işçi sınıfı yapan, yalnızca emeğin sömürüsü değil emeğin sömürüsüne (yani “işçi sınıfı” olmaya) karşı verdiği mücadeledir.

Bu mülahazaları Zapatistalara uyguladıklarında, otonom Marksistler Chiapas’ın, o güne dek sermaye birikim süreci açısından merkezi bir yer tutmayan ve kırsal tahakküm ve sömürü biçimlerine sahne olan yerlere saldıran sermayenin yeniden yapılanması ve yeniden örgütlenmesinin hedeflerinden sadece biri olduğunu öne sürmektedirler. Zengin biyoçeşitliliği, engin doğal kaynakları ve ucuz proleter ordusuyla Chiapas, pek çok bakımdan bu jeo-iktisadi entegrasyonda stratejik bir alandır; ama aynı zamanda iki farklı sermaye birikim biçiminin, iki teknolojik çağın, çelişki ve çatışma alanıdır: toprak sahipleri, yerli halk, Çokuluslu şirketler… Bunun sonucu olarak, Zapatistaların mücadelesi bir tarım reformu ya da yerli hakları mücadelesinden ibaret değildir; aynı zamanda işçi sınıfının sermayenin genişlemesine karşı yürüttüğü mücadeledir. Bu anlamda Zapatista deneyimi marjinal, izole bir olay değil, emeğin küresel yeniden biçimlenişinin bir parçasıdır.

Otonomist Marksist olmayan Latin Amerika uzmanı James Petras’ın tahlilleri de paralel bir yaklaşım içermektedir: Latin Amerika solunun bu “üçüncü dalga”sının neoliberalizme karşı bir sınıf mücadelesi veren köylü hareketlerinin yeniden canlanışıyla karakterize olduğunu ve bu “üçüncü dalga”nın gerek gerilla savaşlarının “birinci”, ve neoliberal yönelimli ılımlı sol partilerin ikinci dalgası karşısında yüksek ölçüde eleştirel bir tutum izlediğini iddia eder. Yatay olarak örgütlenmiş yapılar, şeffaf ekonomiler, az sayıda maddi kaynak ve/fakat yoğun bir gizemcilik, siyasal partiler karşısında özerkliğini koruma, legalist ve doğrudan eylem-yönelimli stratejilerin karışımıyla bu hareketler sol partilerin ve sendikaların bıraktığı siyasal boşluğu doldurmaktadır. Zapatistalar böylelikle Brezilya’nın topraksız köylüleri (MST), yerli köylüler, Bolivyalı eski madenciler vb. hareketlerle aynı kategoriye yerleştirilmektedir.

Evet, Zapatistalar’a yönelik “okuma”lar, muhteliftir. Gerek Avrupa ve Kuzey Amerikalı post-yapısalcı, post-Marksist, post-modern sol entelektüeller, gerekse onların Meksikalı denkleri, EZLN’yi görmek ya da olmasını istedikleri gibi tarifte adeta birbirleriyle yarışmaktadırlar. Genel eğilim, Zapatistaları Marksizm’den esinlenmekle birlikte Leninist-olmayan, hatta kimilerine göre anti-Leninist bir yeni toplumsal hareket olarak tanımlama yönündedir: anti-otoriter, anti-hiyerarşik, iktidarı ele geçirmeyi hedeflemektense toplumu aşağıdan yukarıya doğru dönüştürmeye çabalayan, sivil, komünoter, (Batallo, Esteva ve Illich gibi özgül olarak Latin Amerika solunu etkileyen) yerelcilikle damgalı…

Gerçekte Zapatista hareketi, sözcüsü Subcommandante Marcos’un söylemlerinde dile geldiği üzere bir dizi “yeni sol”, post-kalkınmacı, post-yapısalcı fikri kapsamakta, kalıttığı “yerli” söylemini “yeni sol” çıkışlarla harmanlayarak yeniden formüle etmektedir…

 Ne ki EZLN’nin her şeyden önce pragmatik bir hareket olduğu vurgulanmalı. Sıkça görülen söylem ve strateji değişiklikleri, kuramsal yönelişlerden çok kendi sınırlılıklarıyla yüzleşme zorunluluğundan doğmuşa benzemektedir.

 Böylece Lacandon Ormanı’ndan yayınlanan Birinci Bildirge ya da “Savaş İlanı”ndaki (31 Aralık 1993) askeri ton[26] Meksika halkının Bildirge’nin ayaklanarak EZLN saflarına katılmaları yolundaki çağrısına uymaması ve Meksika ordusunun ani ve şiddetli tepkisi üzerine hızla değişecektir. İkinci Bildirge, EZLN’nin ateşkese bağlılığını duyurmakta, “sivil toplum” ve siyasal partiler ülkenin demokratikleştirilmesi yolunda girişimlerde bulunmaya çağırılmaktadır. Üçüncü Bildirge (1 Ocak 1995) Zapatistalar’ın tüm Meksika’da demokrasi, adalet ve özgürlük için mücadele ettiğinin altını çizerken, yerli özerkliği talebini dile getirmekte ve bunun ayrılıkçılık anlamına gelmediğini vurgulamaktadır. Burada unutulmaması gereken, Üçüncü Bildirge’nin EZLN ile Hükümet arasında yerlilerin özerkliği üzerine görüşmelerin (gel-gitlerle) sürdüğü bir momente yaslandığıdır: EZLN bu süreçte bir “yerli hareketi” olduğu yönünde emareler vermeye başlamıştır. Üç bildirge zarfında (ve bir yıl içinde) EZLN tüm ezilenleri saflarına çağıran “öncü bir savaş örgütü” resminden “Meksika sivil toplumuyla birlikte hareket etmeye istekli, Meksika’nın demokratikleşmesi ve yerli özerkliğini talep eden bir yerli örgütü” pozisyonuna doğru kaymıştır: Bu “kayma”da ise etkili olan, hareketin “ideolojik mülahazalar”ından çok, nesnel sınırlılıkların ayırdına varması olduğu söylenebilir.

Bildirgeler hükümet ile EZLN arasındaki, “sivil toplum”un medyatörlüğünü üstlendiği gelgitli görüşmeler sürecinin ruhuna uygun olarak ton ve vurgu değişiklikleriyle süregider. Beşinci Bildirge (Temmuz 1998), bir yerli bildirgesidir: Meksika’nın çeşitli muhalif kesimlerini iktidarın San Andres Anlaşması’nı uygulamadaki ayak sürçmelerine karşı yerlilerin özerklik talebini desteklemeye çağırmaktadır.

Lacandon Ormanı’ndan yayınlanan son (Altıncı) Bildirge ise, “Öteki Kampanya”nın duyurusu niteliğini taşır ve Zapatistaların Chiapas’dan çıkarak toplumun diğer ezilen ve muhalif kesimleriyle, “alttakilerle” buluşma ve onlarla birlikte “politik toplum”un dışında örgütlenme iradesini dile getirir. Bir başka deyişle “Altıncı” (ya da “Öteki”) EZLN’nin bir kez daha “yerlilik” ve yerellik sınırlarını aşarak işçi sınıfı, emekçiler ve sola açılma iradesinin beyanıdır.

Bu yön değiştirmeler -bir kez daha vurgulayalım ki- ideolojik mülahazalardan çok EZLN’nin karşılaştığı somut durumların sonucudur.

Bu böyleyse eğer, EZLN’yi belirli bir ideolojik yönelim (“post-Marksist”, “yeni Sol”, “yeni toplumsal hareket”…) olarak tanımlamaktansa, 20. yüzyıl sonlarında, sosyalist sistemin çözülmesinin ardından kesin ve nihai zaferini ilan eden kapitalist sistemin yöneldiği küresel neoliberal vahşet karşısında bir çıkış olarak değerlendirmek gerek. Gövdesi geçmiş mücadeleler içerisinde pişmiş, kaybedecek bir şeyleri olmayan yoksul ve onurlarını geri isteyen yerlilerle, yenik, katledilmiş devrimcilerin ısrarından oluşan bir karşı duruş. Karşılarında ABD tarafından eğitilip silahlandırılmış güçlü, düzenli bir ordu, feleğin çemberinden geçmiş bir iktidar, Çokuluslu şirketler, onları “evcilleştirmeye, sürekli olarak “sivil yol”a çekmeye çalışan Batılı danışmanlar vardır; çürümekte olan Meksika’da talana uğrayan emekçiler birleşik, örgütlü bir siyasi iradeden yoksundur, “ne”ye karşı oldukları bilinmekle birlikte “neyi” istedikleri konusunda bir görüş birliği yoktur.

Bu koşullar altında Zapatistalar’ın çıkışı, başlangıçtaki iddialarının çok gerisinde, nesnel ve zorunlu sınırlar dahilinde kalabilmiştir ancak: Fiiliyatta, Maya yerli cemaatlerin, Meksika devletinin erişiminden uzak bir bölgede hayatta kalmalarına, ayakta durabilmelerine olanak sağlayan asgari koşulları (eğitim, sağlık, geçim) kendi başlarına oluşturmalarına olanak veren sınırlı bir özerklik. Bu “özerklik” Meksika devletini “fazla” rahatsız etmemektedir: dünya kamuoyunda oluşan duyarlılık Lacandon ormanı derinliklerindeki komünlerinde hayatlarını saygın biçimde sürdürmeye çalışan 100 bin kadar yoksul yerliyi ezmelerine engeldir. Caracol’lar Meksika devletinin süreğenliği için bir tehdit oluşturmamaktadır. Kaldı ki Zapatistalar Meksika ulusu içinde yer alma iradelerini daha ilk bildirgelerinde ifade etmişlerdir, ifade edegelmektedirler.

Ancak yine de egemenler açısından bir “can sıkıntısı”dırlar: yayılmasını, çevreyi etkilemesini istemedikleri, belirli sınırlar içerisinde ihata etmeye çalıştıkları bir örnek. Gerek Zapatista sempatizanı, gerekse Zapatista-olmayan cemaatler üzerindeki paramiliter terörün bir nedeni yerel çıkarlar ise eğer, bunların Federal hükümetçe engellenmemesinin nedeni Zapatista örneğinin nüfusunun üçte biri yerlilerden oluşan bir ulus için örnek teşkil etmemesi kaygısıdır.

Meksika’nın koşullarında apansız ve şiddetli bir olumsuzluk yaşanmadığı sürece, Zapatistalar gelgitli, ama asla kalıcı, gerçek bir barış ve demokrasiye dönüşemeyecek gerilimli bir ateşkes sürecinde uzun bir süre yaşayabilirler…

Mayalar dahil Meksika halklarının, Meksikalı emekçilerin gerçek bir eşitlik, özgürleşme, barış ve demokrasiye kavuşması ise, bir devrim meselesidir. Ülke ekonomisini ve yaşam alanlarını talan eden çokuluslu şirketleri topraklarından kovacak, üretim araçlarını emekçilerin eline verecek Meksika’nın çürüyen kapitalizmini kolektivist ve eşitlikçi bir sistemle ikame edecek bir sosyalist devrim meselesi…

27 Ekim 2017 14:49:29, İstanbul.